संकटमा चीनको सुषुप्त कुटनीति

२२ भदौँ, ई राजेन्द्र चटौत ।

कुनै पनि देशको कुटनीतिको प्रयास र कुटनैतिक गतिविधिका सिमा र तरिकाहरु त्यस देशको परराष्ट्र नीतिसंग दाँजेर हेर्नु ठिक हुदैन । नेपालले आफ्नो छिमेकी मुलुक र अन्य मित्र राष्ट्रको कुटनीतिले भ्रमित हुनुपर्ने अवस्था आएको छ । हामीले अरुको नेपाल प्रतिको परराष्ट्र नीतिको चिरफार नगरी उनीहरुको कुटनैतिक प्रक्रियामा समाहित हुनु एउटा स्वाधीन मुलुकलाई सुहाउने कुरा होइन ।

आज नेपालको विदेश सम्बन्ध भारतीय र चीनियाँ चश्माले हेरिन्छ,त्यसका आफनै कारण छन् । राजनीतिक सहमतिमा सबैखाले अवरोध र अराजकतापछि एमसीसी अनुदान परियोजना सहज रूपमा अवतरण भएको छ । अमेरिकाले त्यसो गर्न आफ्नो स्तरबाट सक्दो प्रयास गर्यो । भारत र चीनसँगको त्रिपक्षीय सम्बन्ध र हाम्रो देशको द्विपक्षीय सम्बन्धमा यसको प्रभाव जनसङ्ख्याको ठूलो हिस्साले महसुस गर्नु नसकेकै हो ।

चीनले नेपाललाई ऋण लगानी गरेर निर्माण गर्ने परियोजनामा अनुदान र वैदेशिक सहायतामार्फत् वैकल्पिक रूपमा सहयोग गरेर आत्मसमर्पण गर्नुपरेको छ । चीनको अर्थ कुटनीति नेपालमा सफल बनाउन चीनले नेपाली विद्यार्थीहरूलाई चीनमा मात्रै होइन,आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई समेत नेपाल आएर पढ्ने र समाज बुझ्ने बनाउन जरुरी छ ।

आज भन्दा दुई दशक अगाडि चीन प्रजातन्त्र र अन्तर्राष्ट्रिय उदार व्यवस्थाको विपरीत उभिएको एक कट्टर कम्युनिस्ट देश थियो तर हालैका दिनमा चीनले आफूलाई पुँजीवादी,आधुनिक राष्ट्रहरूको रूपमा विश्वव्यापीकरणको साँच्चै च्याम्पियनको रूपमा स्थापित गरेको विश्व समुदायले बुझेको छ ।

चीनमा विश्वव्यापी आन्दोलन आर्थिक समृद्धिसँगै राष्ट्रको सुषुप्त कुटनीति विस्तार गर्ने महत्वको अनुभूतिसँगै आएको हो । त्यसै अनुभूतिलाई पालना गर्दै बीआरआई डिजाइन गरिएको हो । पश्चिमी दर्शनसँग मेल नखाने मूल्यहरूलाई अस्वीकार गर्नु पूर्वाग्रह मात्र होइन,पश्चिमको आधिपत्यवादी मनोवृत्तिको पुष्टि हो । नेपाल पनि अन्य शक्ति राष्ट्रहरुको पूर्वाग्रहको सिकार बन्नवाट संघर्षरत रहँदै आएको छ ।

चीनको विदेश सम्बन्धका मान्यता र आफ्ना नीति अमेरिका वा अन्य पश्चिमी देशजस्तै उदारवादी निश्चितै छैनन् र त्यसैले राष्ट्रका मूल मूल्यहरूले अझै पनि कम्युनिष्ट विचारधारालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ । तर यसले चीन र यसका मूल्यहरूलाई विश्वव्यापी स्वीकृतिको दोहन गर्न कम वा असक्षम बनाउँदैन ।

चीन आफ्नो चम्किलो समयमा छ । धेरै विकासोन्मुख राष्ट्रहरूले चीन र यसको बलियो राज्य प्रणालीलाई ‘पश्चिम’को आर्थिक उदारीकरणको अर्को रूपमा हेरिरहेका छन् । चीनको कुटनीतिले प्रामाणिकताको भावनालाई समावेश गर्दछ । यसको आर्थिक प्रक्रिया र थप वृद्धिको महत्वाकांक्षालाई धेरैले स्वागत गरेका छन् । चीनको उदाउँदो नयाँ नेतृत्वमा इन्जिनियरहरु आएपछि त्यहाँको कर्मचारीतन्त्रमा राजनैतिक र आर्थिक बुझाई फेरिएको छ ।

चीनले अझै व्यापक,सुसंगत राष्ट्रिय सुषुप्त रणनीति विकास गर्न सकेको छैन । चीनले आफ्नो वैधानिक अन्तरराष्ट्रिय राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई कायम राख्ने प्रयास गर्दैछ । भारतले आजभन्दा दश वर्षपछि आयात र निर्यातको पुरै समीकरण बदल्ने कुराको समीक्षा चीनले गरेको छ । अन्तरराष्ट्रिय स्तरमा भारतले निर्यातमा चीनसंग प्रतिस्पर्धा गर्न सायद एक दशक पनि कुर्न नपर्ने अवस्था आउन सक्ने पूर्ण सम्भावना छ । त्यसो भए चीनले आफ्नो मुद्राको अन्तरराष्ट्रिय बजारमा निरन्तर अवमूल्यन गराउनु वा भाउ घटाउनुपर्ने हुन्छ र त्यसको नकारात्मक प्रभाव चीनको शक्ति सन्तुलनमा पर्छ ।

चीनको अर्को समस्या हुर्किदै गरेको पुस्ता अर्थात् युवा जनशक्तिलाई शारीरिक श्रमको निम्ति भोलिका समयमा रोजगारी सिर्जना गराउन समस्या हुने बुझेर रोबर्ट र आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स वा प्रविधिको सतप्रतिशत प्रयोगमै उद्योग चलाउनुपर्ने समयको कल्पना गरेको छ । डलरको सञ्चितिमा अब्बल चीन आफ्नो मुद्राको दबदबा बढाउन भरपुर प्रयास गर्दैछ । चीनले आफ्नो भविष्यको पूर्वानुमान गरेको छ र त्यसैको तयारीमा जुटेको छ । आफ्नो आवश्यकतालाई अरुको परिबन्द कसरी बनाउन सकिन्छ,सायद अमेरिकावाटै होला तर चीनले यो कुरा सिकिसकेको मात्रै होयन,यसमा निपूर्ण भैसकेको छ ।

नेपालमा चीनको सुषुप्त कुटनीतिको बढ्दो प्रयोगले विश्वव्यापी रूपमा धेरैको ध्यानाकर्षण भएको छ । बीआरआईको आधारमा यस परियोजनाले विश्व मामिलाका विभिन्न आयामलाई प्रभाव पार्ने अपेक्षा गरेको छ । तसर्थ यो परियोजनाले चीनमा कस्तो प्रभाव पार्ने अनुमान गरिएको छ भन्ने कुरा बुझेर धेरै आलोचनात्मक विचारहरू आएको छ तर परियोजनाप्रति चीनको अटल प्रतिबद्धताले महत्त्वपूर्ण प्रगति हासिल गरेको छ । चीन दृढ देखिए पनि पश्चिमा शक्तिहरूसँग प्रत्यक्ष टकराव वा प्रतिस्पर्धाबाट जोगिने प्रयास गर्छ । किनभने उसले आफ्नो अर्थतन्त्रलाई हानी पुर्याउने कुनै पनि द्वन्द्वमा पर्न चाहँदैन ।

बीआरआई मार्फत् चीनले व्यापारका लागि नयाँ बजार खोज्ने र विगतभन्दा माथि उठेर आफूलाई विश्व शक्तिको रूपमा स्थापित गरी प्रतिस्थापन छवि सिर्जना गर्ने लक्ष्य राखेको छ । २५ वर्षको उल्लेखनीय र अथक आर्थिक प्रक्रियापछि चीनले अन्तरराष्ट्रिय मामिलामा प्रभाव पार्ने आफ्नो क्षमता बढाएको छ र यसको हकदार समेत बनेको छ । चीन र अमेरिकाको प्रतिष्पर्धा बढिरहेको अवस्थामा विश्वमा आफ्नो प्रभुत्व राख्ने सवालमा यसले जबर्जस्त नाटकीय मोडहरु निम्त्याउने कुरा घटनाक्रमहरुले आउने दिनहरुमा देखाउने छ ।

चीनले सुषुप्त नीतिका माध्यमबाट क्षेत्रीय र विश्वव्यापी स्तरमा आफूमाथि लागेका दाग कम गर्ने,अन्तरराष्ट्रिय समुदायको समझ हासिल गर्ने र चीनको शान्तिपूर्ण विकासको लागि समर्थन जुटाउने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण लक्ष्य पूरा गर्न सक्छ भन्ने आशा राखेको छ । यद्यपि चीनको विश्व शक्तिको विस्तारले विश्वभर मिश्रित राय पाएको छ । यसलाई पश्चिमाहरूले आलोचनात्मक रूपमा हेरेका छन् । जबकि विकासशील देशमा यो धेरै छ । विकसित देशको तुलनामा चीनको बढ्दो प्रभावको सकारात्मक दृष्टिकोणले अफ्रिका,एसिया,भौगोलिक क्षेत्रमा चीनको सुसुुप्त रणनीतिले नतिजा दिइरहेको देखाउँछ ।

आफ्नै तर्कहरुसहित चीनको विश्वव्यापी अभियानलाई सिमानामा तनाव साझा गर्ने राष्ट्रहरूले ‘हेजिमोनि’का रूपमा हेरेका छन् । चीनको सुषुप्त नीति विस्तार र विश्वव्यापी प्रभुत्वको लागि गरिएको डीपीआर हो । चीनको यो नीति विश्वको बाँकी रहेको महाशक्तिलाई चुनौती दिन तयार गरिएको महान रणनीतिको एक हिस्सा हुन सक्छ भन्ने धारणा पनि छ । चीनको नियत र यसको सुषुप्त कुटनीति विस्तारको निहितार्थमा विरोधाभासपूर्ण विचारको बीचमा नेपालले बीआरआई सुसुुप्त कुटनीति क्षेत्रमा प्रवेश गर्ने निहितार्थको विश्लेषणमा आफ्नो प्रयास केन्द्रीत गर्नु महत्त्वपूर्ण छ ।

चीन र नेपालका राज्य,सरकार र तन्त्रहरू आपसको सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउन थप अनुकूल नीति बनाउन प्रतिबद्ध रहनुपर्छ । मित्रमाथि अविश्वास गर्ने भन्दा आफ्नो परराष्ट्र क्षमता अभिवृद्धि गर्ने हाम्रो प्राथमिकता हुनुपर्छ ।

चीनले विश्वव्यापी रूपमा कन्फ्युसियस संस्थाहरूसँग आफ्नो विश्वव्यापी उपस्थिति विस्तार गर्ने प्रयास गर्दछ । चीनियाँ संस्कृति र भाषाको प्रवद्र्धन गर्ने यी केन्द्रहरू उत्कृष्ट सफलता हुन् । विश्वभरका ठूला सहरहरूमा पाइने सदा वर्तमान चाइनाटाउनहरूले पनि चीनियाँ खाना,चाडपर्व र संस्कृतिको परिचय दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । चीनले आफ्नो सिक्का चलाउन कुनै कसर छोडेको छैन ।

राष्ट्रको सुषुप्त कुटनीति कृत्रिम वृद्धि र राज्यले निर्माण गर्नुको सट्टा नागरिक समाज र मिडियाको नेतृत्वमा हुनुपर्छ । त्यसका लागि राष्ट्रहरूले उदारवादी मूल्य मान्यतामा लाग्नुपर्छ । यद्यपि चीनले आर्थिक रूपमा उदारवादी सुधारहरू अपनाएको छ । तर अझै पनि राजनीतिक मोर्चाहरूमा धेरै हदसम्म केन्द्रीय नियन्त्रित राज्य छ । त्यसैले यसको सुसुुप्त कुटनीतिलाई नकारात्मक रूपमा हेरिएको छ। चीनले आफ्नो उदारवादी मूल्यहरूलाई सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण परिवर्तन गर्दैन भने सुषुप्त कुटनीतिले चाहिएको परिणाम प्रदान गर्दैन। यसलाई सार्वजनिक कूटनीति र राष्ट्रको ब्रान्डिङसँग जोड्दै भावनात्मक शक्तिको साधनको रूपमा पनि मूल्याङ्कन गरिन्छ ।

अमेरिकी मान्यताको इतिहासलाई थप हेर्दा सन् १९४० को दशकलाई माइलस्टोन अर्थात् उपलब्धि वर्ष मानिन्छ। यस दशकमा ‘अमेरिकी सपना’ को विचारले धेरै गति प्राप्त गर्यो । हलिउड,पप संगीत,डेनिम,फास्ट फूड र मिडियाले सामूहिक रूपमा यस छविलाई पोषित गरे । र,बिस्तारै सारा संसार सपनाको पछि लागि परे । विश्व नै ‘अमेरिकी सपना’ को खोजीमा अमेरिकातिर आकर्षित भयो ।

चीन ‘कपि’गर्न साच्चिकै माहिर छ । त्यसैले सुषुप्त कुटनीति मार्फत ‘प्रक्षेपण’ र ‘वास्तविकता’ बीचको क्षेत्रमा खेल्दछ । प्रक्षेपण गरिएका सबै कुराहरू वास्तविक हुन सक्दैन । के प्रक्षेपित गरिएको छ र के वास्तविक हो ?बीचको रेखा कोर्नु महत्त्वपूर्ण छ । त्यसैले नेपालका विदेश नीति विज्ञहरुले बिआरआईबारे अर्ति उपदेश दिनुअघि आफू प्रष्ट हुनुपर्छ ।

विवेक र ज्ञान फरक कुरो हो । नेपालीहरु विवेकी भएर ‘सन्दर्भ’लाई प्राथमिकता दिने र चीजहरूलाई टुक्राएर नभई समग्रतामा जाँच्न आवश्यक पर्ने कुरालाई जोड दिने रचनावादको सिद्धान्तलाई पालना गर्दै यसको समग्रतामा बुझ्न आवश्यक हुन्छ । हरेक देशले आफ्नो संस्कृति,सामाजिक संरचना,राजनैतिक इतिहास आदिबाट प्रभावित हुने विचित्र शर्त समावेश गर्दछ,जसले फरक पर्दछ । विभिन्न देशहरूको आफ्नै शक्ति र कमजोरीहरू भएकाले सबै सिद्धान्तहरूमा एक साइज प्रयोग गर्न गाह्रो हुन्छ । नेपालले भारत र चीनसंगको सम्बन्धको तुलना एकै धरातलबाट गर्नु गलत हुन्छ ।

नेपाल–चीन बीआरआई साझेदारीको घोषणा ठूलो उत्साहका साथ गरिएको थियो । तर पछिको भागमा आवश्यक गृहकार्य पर्याप्त हुन सकेको छैन । चीनको सुषुप्त कुटनीतिले आर्थिक र पूर्वाधारमा परियोजनाहरू बोकाएर ऋण नबोकाउञ्जेल सफल हुन कठिन छ । प्रारम्भमा पहलअन्तर्गत विकास गर्न ३५ परियोजना सूचीबद्ध गरिएको थियो । यसले नेपालमा चीनको आर्थिक सहयोगको चासोलाई केन्द्रमा ल्याएको थियो । चीनियाँ पक्षले नेपालले बेइजिङको प्रमुख नीतिगत पहलअन्तर्गत आयोजनाहरूको परिमाणलाई मात्र अंकमा ल्याउनुपर्नेमा जोड दिएकाले एमसीसी सम्झौताका सर्तहरु कसिएको सत्य नकार्न मिल्दैन ।

सुषुप्त कुटनीतिको आफनै गति हुन्छ । यसलाई सफल बनाउन मिडिया,शिक्षा,नागरिक समाजले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । नेपालमा भारतीय टेलिभिजन शो र विज्ञापनहरुले हाम्रो मानसिकता र बजारमा प्रहार गरेको छ । हाम्रो रहनसहन र सामाजिक मनोदशा प्रभावित पारेको छ । त्यसै गरी प्रारम्भिक हलिउड चलचित्रहरूले हामीलाई विश्वमा परिचय गराउन ठूलो भूमिका खेलेका थिए । र,युवा पुस्ता काउब्वाय नायकहरूको मूर्ति बनाउँदै हुर्केका थिए । त्यसैले ‘अमेरिकन ड्रीम’ चमत्कार गर्न सफल भयो ।

त्यसो त अङ्ग्रेजी भाषा पनि अमेरिकी घटनालाई अगाडि बढाउन उपयोगी साधन भएको छ । किनभने यो मन्डारिन पछिको यो दोस्रो सबैभन्दा व्यापक भाषा हो र यसलाई विश्वको ‘लिंग्वा फ्रान्का’ मान्ने गरिन्छ । फलस्वरूप,अमेरिका महाशक्ति होइन । किनभने यो धनी र शक्तिशाली छ,यो विश्वको सुषुप्त कुटनीतिको सफल अभ्यासकर्ता हो ।

बीआरआईको महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको भूराजनीतिक निहितार्थ हो । यो साझेदारीको क्रममा नेपाल प्रवेश गर्ने प्रमुख शक्तिमध्ये एउटा यो हो कि यसले भारतको ‘दबंग’ प्रभावलाई तोड्नेछ । भारतको सुरक्षा बजेट निकै धेरै बढाउनुपर्ने बाध्यात्मक संकटको निम्ति भारत तयार छैन । पानीको समस्या समाधान गर्न भारतले छल र कपटको बाटो निरन्तर प्रयोग गरेको छ । पानी माथिको राजनीतिमा नेपालसंग चीनको प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष स्वार्थ रहेको बुझेको भारत बीआरआई असफल बनाउन निरन्तर प्रयास गरिरहनेछ ।

नेपालका लागि बीआरआईको विशेष महत्व छ । चीनले विश्व राजनीतिमा ठूलो स्थान ओगटेको छ । त्यसैले उसको कुनै पनि कदमलाई अमेरिका,विश्व शक्ति र भारतले हेरेर त्यसको जवाफ दिनु पर्छ । भारतीय उपमहाद्वीप र मध्य एसिया बीचको मध्यस्थकर्ताको भूमिका खेल्दै नेपाललाई बलियो सौदाबाजी बिन्दु प्रदान गर्दै बलियो प्रभाव पारेको छ ।

प्रत्येक परिदृश्यको आआफ्नै विशेषता हुन्छ,जसमा अवसर र चुनौती दुवै समावेश हुन्छ,जसलाई उपकरण रणनीति र कसैको फाइदाको लागि परिणाम उत्पादन गर्नका लागि पूर्ण रूपमा बुझ्नुपर्छ । राजनीतिमा प्रत्येक सम्बन्धलाई बुझ्न महत्त्वपूर्ण छ । यो द्विपक्षीय वा बहुपक्षीय आवश्यकताबाट जन्मिएको हो । त्यहाँ सधैं केही हदसम्म ‘विनिमय’ हुन्छ,जसले पारस्परिक लाभको लागि अनुमति दिन्छ । हाम्रा छिमेकी र अन्य विश्वव्यापी शक्तिहरूसँग हाम्रो कूटनीतिक ढाँचा तयार गर्ने ‘विन्दुको आदानप्रदान’ पत्ता लगाउन यो हाम्रो काँधमा पर्छ ।

समय बदलिसकेको छ र अन्तराष्ट्रिय समीकरण दिनानुदिन फेरिने क्रममा छ । नेपालले अन्य ठूला शक्तिहरूसँग आफ्नो स्वतन्त्र नीति प्रयोग गर्न अनुमति दिँदै उनीहरूको मूल सरोकारलाई सम्बोधन गर्ने गरी भारत र चीनसँग साझा आधार खोज्नु महत्त्वपूर्ण छ ।

माओ आफैंले स्टालिनसँगको साम्यवादको भ्रातृत्व अंगालो हालेर पचास वर्षअघि बनाएको सम्बन्ध निक्सनको बेइजिङ भ्रमणसँगै गठबन्धन तोडिएर बनेको पश्चिमसँगको सम्बन्धको आज फरक तरिकाले जाँदैछ ।

भारत र चीन क्षेत्रीय शक्ति हुन् र पश्चिमको सन्दर्भमा केही क्षेत्रमा एकताबद्ध छन् । औपनिवेशिकताबाट पीडित,दुवैले पश्चिमी प्रभाव राम्रोसँग प्राप्त गर्दैनन् । बुद्ध धर्म,कन्फ्युसियसवाद र चीनियाँ संस्कृतिलाई विश्वभर धकेल्न चीनको लगानी र भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको हिन्दू धर्मको खुला पालना,दुबै एशियाली क्षेत्रहरूमा पश्चिमी प्रभावलाई रोक्ने दिशामा निर्देशित छन् ।

त्यसैले नेपालले क्षेत्रीय र विश्व शक्तिबीच सन्तुलन कायम गर्नुपर्छ । नेपालले आफ्नो राष्ट्रिय स्वार्थ के हो र कसरी नतिजा हासिल गर्ने भन्ने कुरा अब निर्क्र्यौल गर्नैपर्छ ।

चीनियाँ नेता तथाकथित मध्यम आयको जालबाट बच्न अर्थतन्त्रको पुनर्संरचना गर्न कटिबद्ध छन् । यस परिदृश्यमा,सन् १९६० देखि लगभग ९० प्रतिशत मध्यम आय भएका देशहरू पीडित छन् । तलब बढ्छ र जीवनको गुणस्तर सुधार हुन्छ तर जब देशमा कम दक्ष जनशक्ति उत्पादन बढ्छ,त्यसपछि त्यस देशका नागरिकहरुले उच्च मूल्यका वस्तु र सेवाहरू उत्पादन गर्न संघर्ष गर्छन् ।

नेपालको मर्म कहिँ कतै सम्बोधन भएको बिआरआई योजना नेपालले सदुपयोग गर्न सतर्क रहेर वृहत्तर छलफल गर्न जरुरी छ । सुरुमा चीनले १० अर्ब डलरको लगानी गर्ने वाचा गरेको थियो । तर,आयोजनाको सवालमा प्रतिवद्धता झन्डै अलपत्र परेको छ । नेपालले पनि ऋणको जालमा पर्न सक्ने भएकाले आयोजनाको ठेक्का रद्द गरेका अफ्रिकालगायत अन्य मुलुकमा भएका घटनाक्रमलाई ध्यानमा राख्दै नेपालले बिआरआईलाई अर्को दृष्टिकोणबाट हेर्नुपर्ने कारणहरु छन् ।